Delilik ile Aşk Aynı Şey

Bu yazıda, Godard’ın yapıtlarını kalkış noktası yaparak “yabancılaşan” aşk ve aşk ilişkilerine, “aşkın delilik hali”ne bakacağız…

Fransız Yeni Dalga’sı (Nouvelle Vague) ile birlikte kadın imajı da değişip dönüşmüştür. En genel anlamıyla insan-öznenin düşünce ve eylem yapısının karmaşıklığı À bout de souffle’da (1960) Patricia’nın da (Seberg) içinde bulunduğu o geniş halkanın bir uzantısı. Cinslerarası ayrışma birinin “ölen”, diğerinin “öldür(t)en” olmasından kaynaklanmaktadır. Aşırı sevgi ve bağlanmanın beraberinde ölümü de getirebildiği düşünüldüğünde Patricia’nın eyleminin nedenselliği iyice bulanıklaşmaktadır. Bataille cinselliğin/erotizmin ölümü de içerdiğini söylerken haklıdır. Aynı kişiye yönelik farklı duyguların bir arada beslenebilmesi olgusu freudyen bir konu. “Anal devre”de olası saplanmanın/takılmanın (fixation) veya bu devreye gerilemenin en belirgin ruhsal dışavurumu aynı kişiye karşı hem hırçın, sert duygular geliştirmenin ve hem de o kişiye dönük sevgi beslemenin bir arada bulunmasıdır. Patricia, Michel’e (Belmondo) sevgi beslemiştir; fakat bu sevgi saldırganlıkla birleşip Michel’in ölümünü hazırlamıştır. Histerik bir şekilde sevgi ve nefret duyguları yer değiştirmiştir.

Bertolucci’nin Ultimo tango a Parigi (1972) adlı yapıtında da benzer bir ruh hâliyle karşılaşırız. Bu filmde tensel aşk ölümle tebdil edilir. Tensel arzunun saplandığı yer ölüm çukurudur. Kadın (Schneider) kendisini cinsel olarak özgürleştiren erkeği (Brando) öldürür. Patricia da Michel’i ihbar ederek ölümüne dolaylı da olsa sebep olmuş olur. Erotizm, karşılığını aşkta lâyıkıyla bulamamış birliktelik ölümü zaruri kılmıştır.

Pierrot le fou’da (1965) Pierrot kameraya dönerek: “Aklı fikri eğlencede.” der sevgilisi Marianne (Karina) için.

Marianne ise: “Kiminle konuşuyorsun?” diye sorar kendisine.

Ve aldığı yanıt: “Seyirciyle…” olacaktır.

Rollerine “yabancılaşan” karakterlerdir karşımızdakiler. Bu sinemada yabancılaşma (alienation) sürekli tekrarlanan bir öge. Gündelik yaşamdaki yabancılaşma onun filmlerinde “rol yapan” insanlara da sıçramıştır. Yabancılaşma sürekli ve her yerdedir. Karakterler salt “öteki”ne değil yaşamlarına, dünyaya ve kendilerine de “yabancılaşmışlardır”. Pierrot le fou’da Marianne “dünyanın dışında” olduklarını itiraf edecektir. Godard insanın evrensel ve trajik yalnızlığının en çarpıcı ressamlarından biri olmuştur. Bu filmde aşk üzerine ilginç bir replik var. Marianne şöyle der sevgilisine:

“Delilik ile aşk aynı şey. Bir daha asla âşık olmamaya karar verdim. Çok kötü bir alışkanlık çünkü.”

Pierrot cephesinde de kompleks bir durum söz konusu. Seyirciye şöyle içini döker Pierrot:

“Marianne ne zaman dese: “Ne güzel bir gün!” diye; acaba gerçekten ne düşünür? Tek bildiğim onun, “Ne güzel bir gün!” dediği. Gerisi gizem. Gerçi bunları çözsem de ne fayda! Hayaller kurarız, sonra o hayaller yaşantımız olurlar. “Ne güzel bir gün!” aşkım; hayalleri, sözleri ve ölümleri ile. Ne güzel bir gün bu, aşkım. Ne güzel bir gün, yaşadığımız bu gün.”

Pierrot bıkkın ve umutsuz yüz ifadesini (Bogart’ın “tipik” mimiklerini anımsatır) sonuna değin muhafaza edecektir. Buna karşılık sürekli umuttan dem vurur. Ama umutsuzluk da diline pelesenk ettiği karşı-sözcüktür. Umutsuz ve karamsardır; hassaten kadınlar söz konusu olduğunda… Marianne’in, öncelleri gibi parayla ve birdenbire öyküye dâhil olan sevgilisi ile kaçıp da Pierrot bir başına kalakaldığında, umutsuz ve karamsarlığın rengi daha da koyulaşmıştır artık. Kadın, erkek için her iki rol modeli ile de anlaşılmazlığını, gizemini korur. Sevimli, konuşkan bir sevgili iken de; erkeğini terk eden, entrikacı bir femme fatale iken de… Godard’ın 60’larda çektiği ve kadın-erkek ilişkisinin doğasına değgin en karamsar ve en nitelikli filmidir belkide bu.

Pierrot le fou’nun romantik söylemin doğaya dönüş tezini gündeme getirmesi için 60’lı yıllar uygun bir seçim miydi sizce? Biraz tuhaf gelebilir; fakat modern (ya da postmodern) uygarlığın baskıcı, sıkıştırıcı, yabancılaştırıcı, anlamsız görüntüsü, ki Pierrot aslında burjuva sınıfından kaçmak, Civilisation du cul’dan kendisini ayırmak istiyor, burada yeterli bir neden olarak karşımıza çıkıyor. Yine de bunun bir düş olmaktan öteye gidemediğini belirtmeliyiz. Kaçış, ama nereye? Bu da romantik mitlerin çoktan sona erdiğini ancak anımsamamıza yarıyor. Bu minvalde özünde karamsar gibi görünen Godard temaları da hemen kendilerini belli ediyorlar. Aslında her karamsar düşünceyi gerçekçi olarak algılama eğilimi daha mantıksal sonuçlar üretmemize yardımcı olacaktır. Pierrot le fou’daki karamsar kıvılcımları –elbette sanatsal (artistik) gerçekliğin izin verdiği ve mümkün kıldığı ölçülerde– “gerçekçi” düzlemlerde okumak daha sağlıklı. Bu kaçış düşüncesini Pierrot’nun Johnny Guitar’ı (1954) refere etmesi ile de ilişkilendirebiliriz. Zira salt “gerçekçi” düzlemde “okumak” yeterli olmayabilir. Nicholas Ray’in bahis konusu yapıtı (Truffaut’nun Tirez sur le pianiste filminde de bu filme dair bir sitayiş ile karşılaşırız.) western peyzajı üzerine kurulu ve şiirsel diyaloglarla örülü. Western peyzajı doğaya dönüş düsturunu kuvvetlendiren bir imge öncelikle. Hollywood’da sansür mekanizmalarının dominant varlığının yönetmenleri çeşitli temaları western dekoru içerisinde betimlemeye yönelttiğini söylemeliyiz. Hawks’un Rio Bravo’sundaki (1959) kasaba şerifinin (Wayne) savaşımı içsel-cinsel bir savaşım olduğu gibi; Zinnemann’ın High Noon’u da (1952) Anti-Komünist McCarthy döneminin “insan avı”na yönelik bir filmdi. Johnny Guitar ise western dekoruna karşın, hatta bireysel mülkiyeti vurgulayan ekonomik içeriğine karşın, yolları ayrı düşmüş iki kadim sevgilinin yeniden kavuşması ile ilgili bir filmdir. Hollywood ustaları düşüncelerini yansıtabilmek amacıyla nasıl başka uzamlara taşınıyorlarsa, Godard kahramanları da sözde doğaya taşınıyor/sığınıyorlar. Deniz kıyısında, ağaçların içinde el değmemiş gibi duran, bozulmamış izlenimi veren doğa aslında hiçbir zaman bir kaçış yeri ol(a)mayacaktır. Zaten Pierrot le fou’nun bâkire doğasına eni sonu gangsterler de sızacaktır. Öte yandan bu sözde bâkireliğin uzamında Marianne’in sürekli sıkılmaktan dem vurması, Pierrot’nun da başını kitaplardan kaldırmaması her şeyi birebir açıklıyor. Teknolojik imgeleri ile de uygarlık hemen yanlarında pusuda bekliyordur…

Alphaville, Godard’ın kadınları anlamadığının bir başka itirafı. Pierrot le fou’da düşüncelerini alter-egosu Belmondo kanalı ile dışavuran yönetmen; Alphaville’de Ajan Caution (Constantine) aracılığı ile klasik görüşlerini yansıtır.

Bir sahnede Caution tuhaflığı fark edip oteldeki kadına şöyle soracaktır:

“Tam olarak nesin sen?”

Aldığı yanıt ironiktir:

“Baştan çıkaran kadınım, üçüncü sınıf.”

Godard, klasik noir’ın femme fatale şablonuna yine itibar etmemiştir. Hollywood’a, anaakıma (mainstream), ortajen izleklere, konvansiyonel anlayışa dair hangi eleman varsa tek tek alaşağı edilir. Baştan çıkaran, erkeğin kontrolünü yitirmesine neden olan, onu felakete ama en iyisi ölüme sürükleyen meşum dişi; mutasyona uğramış, karşımızda durmaktadır. Programlanmış, salt belirli sözcükleri tekrar eden bir android… Natacha da benzer biçimde, arada hafıza kayıplarına uğrayarak devreleri karışan bir robotu andıracak denli sahtedir. Zaten kimliği ve anıları da silinip süpürülmüştür. “Âşık olmak… O da ne?” diye sorar mesela… Godard, Le petit soldat (1963) ya da Pierrot le fou’da olduğu gibi Alphaville’de de Karina’nın yüzüne, bakışlarına, gözlerine, duruşuna, yürüyüşüne özenle eğilir. Karina, Godard sinemasında sürekli tartışılan kadın kimliğinin fetiş nesnesidir. Erkek tarafından arzu edilebilirliğini üst seviyede korumaktadır. Dişiliği, tavırları, konuşması ve gülüşü ile yine cezbedicidir; fakat o sahicilik duygusundan uzaktır… Karina’nın Godard yapıtında “özne” olup olmadığı sorusu tartışmaya açıktır. Onun yapıtları için bu sahneler ilâ absürd ve grotesk sözcükleri birer klasiktir. Bütün bu kurmaca (fiction) gerçeklik içinde izlediğimizin bir film olduğunu anımsamakla kalmayız sadece; yanı sıra ekranda salınan figürlerin yapaylığını ve giderek bir kapalı kutu olan insan doğasının gizemliliğini, anlaşılmazlığını fark ederiz. Yönetmen aynı konuya hiç üşenmeden defaatle değinmiştir. Tam bu noktada, “Godard sinemasında kadın neden nesne konumundan sıyrılamıyor?” diye sorabilirsiniz. Bu hemen başka bir soruyu kendiliğinden icat edecektir: “Bir yönetmen, anlamadığını itiraf ettiği kadını neden özne olarak sunsun ki?”

Pierrot le fou’yu bir anti-film, tiplemeleri de polisiye filmler ile kara film’lerdeki şematik Hollywood karakterlerinin ironisi kabul ederseniz, özne-nesne ikili karşıtlığından söz açmanızın pek bir anlamı kalmayabilir; fakat Godard sineması için kadının anlaşılamazlığı, ele geçmezliği, derinliğine nüfuz edilemeyişi, hülâsa bir muammadan mürekkep oluşu zaten geçerli bir klişedir; durmaksızın tekrar edilen bir laytmotiftir (leitmotive). Kadın tabiatının anlaşılamazlığının ucu, sinema sanatının insanı tam manasıyla, hiç olmazsa belirli açılardan, yani gerçekçi düzlemde (elbette “sinemasal gerçeklik”ten bahsediyoruz) tasvir edip edemeyeceği sanatsal sorununa değin götürülebilir, ki bu edebiyatın da klasik sorunlarından biri olagelmiştir. Postmodern anlatı geleneği bu düşünceyi sorunsallaştıran ironik metinlerle (text) hâlen mesai harcamaktadır. Godard’ın da bir yaratıcı yönetmen (auteur) olarak sinemasal anlatımın kendi iç sorunlarını kuşatan, durmaksızın kafa yorduğu, görsel gramerinin bir kodu hâline getirdiği bir mesele bu. Zaten Godard stilinin, hiçbir stili olmamasından kaynaklı olduğunu belirten bizatihi yönetmenin kendisi. Arayışın, deneyişin, keşfin; kısacası olanakların sinemasıdır onunki… Yalnız şunu ifade etmekte fayda var: Pierrot le fou’da maestro, Karina’ya ilginç bir şekilde, erkeği kendisinden daha iyi tanıdığını söyletir. Erkek, kadın için anlaşılmaz (absurd) veya karmaşık (complex) bir varlık değildir. Asıl mesele erkeğin kendisini anlamlandıramaması, tanımlayamamasıdır. Kadın, erkeği ondan daha derinlemesine kavradığının bilincinde olandır. Bande à part (1964) buna koşut analizlere girişir. Sonuç şudur: Erkek kadını nasıl görüyor ise kadın da erkeği o şekilde görüyordur. Bunu söyleyen yine Karina’dan başkası değildir! Fakat yönetmenin ciddiyeti öykünün sonunda kendi kendini imha edecektir. Onun için “gerçek” hâlâ uçucu, ele avuca sığmaz, buharlaşabilen, ulaşılamayandır. “Gerçek” ya da “anlam” “mutlak” değildir; değişir, dönüşür, başka formlara bürünür, evrilir. Aynı durum genelde sinema sanatı, özelde ve dolayısıyla anti-gerçekçi Godard sineması için de geçerlidir.

Jean-Luc Godard, sinema ve yönetmenlik sanatı üzerine bir başka etüt çalışması niteliğindeki Passion (1982) filminde çığırından çıkmış insan ilişkilerini bir kez daha dile getirmeyi denemiştir. Aşk ve sevgi kavramlarının içinin boşaltıldığı, insan duygularının otomatikleştiği, döngüsel bir kaosun dünyasıdır bu. Godard, Passion’da çekilen aynı adlı filmde kullandığı fantastik-epik-tarihsel dekorların içine cinsel imgeler de sıkıştırarak güncel, modern ve rutin insan ilişkilerini iyice groteskleştirerek sinemanın anlatım olanakları ve kıstaslarını da sorgulamaya çalışır. Yanı sıra birbirlerini hırpalayan, birbirlerine eziyet eden histerik çiftler, amaçsız ve kararsız bir şekilde umutsuzca salınmaya devam ederler.

Serseri Âşıklar’a bakarak noktayı koymaya çalışalım… Aşağıdaki ironik, ciddi olup olmadıkları pek de anlaşılamayan ifadeler Parvulesko isimli ünlü bir yazar rolündeki Melville’in gazetecilere verdiği yanıtları oluşturuyor. İronik bir renk taşısalar da bu ilk filmindeki tümceler, yönetmenin yapıtı hakkında total bir fikir edinmemizi sağlayacak ölçüde güçlü ipuçları taşıyor.

Patricia soruyor:
“Kadınların modern toplumda oynadığı bir rol var mı sizce?”

Parvulesko yanıtlıyor:
“Eğer güneş gözlüğü takmış, şeritli bir elbise giymiş ve cazibeliyse, evet var.”

Soru: “Kadınlar erkeklerden daha mı duygusallar sizce?”

Yanıt bu kez belkide filmin finaline ışık tutacak cinsten; ama son kertede ironik: “Duygu sadece pek az kadının karşılayabileceği bir lüks.”

Aslında bütün bu soruların filme gönderme yaptığını anımsatmaya gerek var mı?

Bir gazeteci: “Bay Parvulesko, ya Rilke’nin ‘Modern yaşam kadın ve erkeği hızla birbirinden ayırmaktadır.’ sözü?”

Yanıt: “Rilke büyük bir şâirdi. Muhtemelen doğru söylemiş olmalı.”

Yoruma gerek var mı? 

Hakan Bilge

hakanbilge@sanatlog.com 

Hayal Bilgisi’nin 4. sayısında (Temmuz 2024), burada ve şurada  yayımlandı. 

Hiroshima Mon Amour (Hiroşima Sevgilim)

In Noi Di Cari Inganni
Non Che La speme, Il Desiderio é spento

İçimizde güzel aldanışların
Umudu değil yalnızca, arzusu da tükenmiş

-Giacomo Leopardi-

“Bu iki yüzlü üç başlı çevik canavar ya da ilahtan: Zaman- bir diriliş koşulu çünkü bir ölüm aracı; Alışkanlık- ilkinin tehlikeli coşkusuna karşı çıktığı ölçüde bir hastalık ve ikincisinin zalimliğini hafiflettiği ölçüde bir nimet; ve Bellek- zehir ve panzehirle, uyarıcı ve yatıştırıcıyla tıka basa dolu bir klinik laboratuar; kaçan zihin, onun despotluk ve uyanıklığın hoş gördüğü tek telafiye ve kaçış mucizesine döner. Yaşamın içine batmışken beliren bu rastlantısal ve firari kurtuluş, ancak irade dışı bellek alışkanlığının anlık bir ihmali ya da azabıyla uyandığında gerçekleşebilir. Başka hiçbir koşulda değil; hatta o zaman bile bir zorunlulukla değil…” (Proust, Samuel Beckett)

Sinema tarihindeki klasik tartışmalardan birisi de ilk modern sesli filmin hangi film olduğudur? Kimine göre bu film Orson Welles’in Citizen Kane’i (1941, Yurttaş Kane), kimine göre Robert Bresson’un Les Dames Du Bois de Boulogne (Boulogne Ormanı Kadınları, 1945) filmi, kimine göre ise Roberto Ressellini’nin Voyage To Italy filmidir. Ama bana göre bu hiç şüphesiz “Hiroshima Mon Amour”dur. Diyalog, soundtrack, felsefi bakış ve kurgusu olsun bir çok açıdan bu filmin, kendinden önce ve hatta sonra çekilen filmler ile ele alındığında, oldukça farklı bir film olduğu aşikar. Hiroshima Mon Amour şüphesiz ki sinema tarihinin kilometre taşlarından biridir. Aynı zamanda yorumlaması-belki sıra dışı kurgusundan dolayı- en zor filmlerinden biridir. Breathless (Serseri Aşıklar, Jean-Luc Godard)’den farklı olarak hayli ihtiyatlı, temkinli, ziyadesiyle iyi kurulmuş, bir o kadar karamsar ve duygusal anlamda yıkıcı bir film. Bu arada 1959 yapımı olan, yönetmenliği Alain Resnais, senaryosu ise Marguerite Duras tarafından kotarılan film, Nouvella Vague hareketinin ilk ve en dikkate değer arketiplerinden biridir.

Film öncelikle edebiyat ve sinema arasındaki sınırı yani blokajı altüst etmiştir diyebiliriz. Resnais’den ziyade Duras’nın Fransa’da tanınan bir figür olması ve bu film içinde senaryo yazarlığına soyunması aslında bir anlamda edebiyatın sinema içersine yaptığı invazyon olarak yorumlanabilir. Film, edebiyat ve sinema arasındaki saf olmayan ilişkiyi ateşlendiren, bir nevi katalizleyen ve özellikle türsel özgüllüğü ihlal eden bir yapıya sahiptir. Bu durumda, sinemanın saflığına son verdiğini söyleyebiliriz. Ve şunu da eklemek hayli yerinde bir tespit olurdu; Alain Resnais Sinemanın Pierre Klossowski’sidir.

Film başlangıcı, bitişi ve kullandığı tekniklerin farklılığı-bilhassa geridönüşleri-ile farklı ve eşsiz bir filmdir. Filmin çekildiği 1959, özellikle soğuk savaşın hükmettiği seneler olması dolayısı ile dikkate değerdir. Bu yıllarda siyasi fikriyatları açısından; Duras ve Resnais sol kanat (Left Bank)’a tabii kişiliklerdi. Duras, Fransız edebiyatında verdiği nitelikli çalışmaları ile sürekli kendini kanıtlamış bir yazardı. Fransız Hindiçin’inde doğmuş olup, gençliğinde Fransa’ya üniversite okumaya gitmiş, üniversite yıllarında komünist parti üyesi olmuştur. 1960′ta “Moderato Cantabile” isimli eseri Peter Brook tarafından sinemaya uyarlanmıştır. Marguarite Duras bu filmde, özelikle atom bombası atılması konusunda şümullü bir incelemenin sahibi olan Pulitzer ödüllü yazar John Hersey’in “Hiroshima”sından da istifade etmiştir (bu kitapta atom bombasının atılması 6 karakterin yorumuna göre yansıtılır).

Filmin başlangıcı kadının sesini duyurabilmek için verdiği mücadele olarak yorumlanabilir.

He: You saw nothing in Hiroshima
She: I saw it all. All…

Bununla birlikte film daha çok bir “illüzyonu” terennüm eder. Bu cezalandırmaya dair bir illüzyondur. Emanuella Riva karakterinin Eiji Okada karakterinin sırtını kavrayan elleri ve karşılıklı birbirlerini olumsuzlayan konuşmalaryla birlikte cezalandırmaya dair bir illüzyonu yansıtır. İllüzyon salt bundan da ibaret değildir; Bunu yansıtmada Duras’nın özgüllüğü oldukça belirleyicidir. Açılış diyalogu salt “sexual politics” üzerine bir diyalog değildir. Ya da bir adamın iddialarını reddeden bir kadın şekline indirgenmiş, içi boşaltılmış bir diyalog olarak yorumlayamayız. Bu konuşma başlı başına bir paradokstur. Çünkü her iki karakter de hem haklı hem de haksızdır. Kadın haklıdır çünkü Hiroshima’dan sağ çıkan yaralı insanları görmüş ve hastaneyi gezmiştir. Kadın haksızdır çünkü gördükleri gerçek değil gerçeğin sadece medya tarafından ifade edilmiş şeklidir. Yani bir “simulacre”dir (Terim Jean Boudrillard’a aittir). Ve tarihi de bu şekilde öğrenmiştir, kim öğrenmemiştir ki? (History tells, I’m not making it up.)

Film başlı başına gerçeklik, inanç, gösterge, temsil gibi değerleri üzerine bir “documentaire” niteliğindedir. Çünkü filmde kadın karakterin bilgisi selüloid imajlar bütününden ibarettir. Bu nedenle ilerleyen bölümlerde diyaloğun akışı değişir;

She: I ivented nothing.
He: You invented all…
She: Nothing!
Just as in the love, this illusion exist, this illusion of never being able to forget, just as i was under the illusion before Hiroshima that i would never forget. Just as in love.

Bununla birlikte bu başlangıçtaki “newsreel image”ler bütününden belki de seyirciyi en fazla rahatsız eden sahnelerden birisini görürüz; Hiroshima felaketzedelerinden bir kadının çürümüş gözü doktor tarafından pens ile göz yuvasından çıkarılmaya çalışılır (işlemin göze yapılması “simulacre” kavramı açısından oldukça dikkat çekicidir). Bu aslında bir anlamda Emanuelle Riva karakterinin haklı olduğuna belirten bir gerçekliktir. Çünkü kamera lensleri sayesinde her şeyi görmüştü; belki de olayı yaşayan insanlardan daha fazlasını. Film bir anlamda “unmediated”in illüzyonunu yansıtsa da, bu imge ve görüntülerin gücü inkar edilemez. Yukarıda belirttiğimiz gibi “She invented nothing” fakat “she also invents all” paradoksu da buna dayanır.

Hiroshima Mon Amour filminde özellikle vurgulanan temalardan biri film sanatındaki zaman ve mekan paradoksudur. Sinematografi imgeyi koruyarak geçmişte yaşanan olayları tekrar üretir. Bu anlamda zaman ve mekanın yerlerini değiştirmek ve yoğunlaştırmak suretiyle onlara bir oyun oynamıştır. Roland Barthes, Jean Baudrillard ve Jean-Luois Baudry de bilhassa bunu “sinematik simülakr” olarak teorileştirmişlerdir. Aslında bizim gördüğümüz atom bombasının, belki de bir yansıma olarak, parçalanmış kalıntılarıyla bir müze artefaktına dönüşmüş halidir. Bu yönden bakıldığında filmin başındaki müze sahnesi daha bir anlamlı hale geliyor.

(Tarihsel şiddetin de etkisiyle gerçeğin dışına itilen mit, sinemaya sığınmak zorunda kalmıştır… Tarih yitirmiş olduğumuz bir gönderenler sistemidir, yani tarih bize özgü bir mittir. Tarih ancak öldükten sonra sinemaya görkemli bir giriş yapabilmiştir… “Tarihi” teriminin de başına aynı şey gelmiş ve öldükten sonra fosilleşmiş “tarihi” bir an, bir anıt, kongre, bir figür olarak yeniden ortaya çıkmıştır. Tarihin sinema aracıyla yeniden şırıngalanmaya başlamasının bilinçlenmeyle değil, yitirilmiş bir gönderenler sistemine duyulan özlemle ilişkisi vardır. Onların aslında hiçbir şeyi canlandırmayan, gerçeğe benzeyen bomboş görüntüler oldukları anlamına gelmektedir… Bu nesneler ne canlıdır ne de ölü… Zaten bu yüzden ani bir gerçek kaybına uğrayacak olursak gerçeğin tıpkısı, kusursuz kaybedişin ikizi olarak onun yerini alabilecektir. Chinatown, Akbabanın Üç Günü, Barry Lyndon, Başkanın Adamları vb. dahil olmak üzere, bu tarihi filmlerdeki kusursuzluk insanı endişelendirmektedir… Jean Baudrillard, Retro Bir Senaryo Olarak Tarih.)

Filmin bir diğer özelliği ise “çift kavramı”nı işleyişi. Bunun için Duras karakterinin ayna ile konuştuğu sahne özellikle dikkate değerdir. Ayna sahnesinde her şey çift parçalı olarak vuku bulur. Ve bu çift parçalılık ile film kendi referansal mekanizmasını ifade eder. Bu bir anlamda filmin “mise an abyme” yapısının temsilidir (metin içinde metin, öykü içinde öykü gibi. Metnin kendisi bir aynadır. Bu ayna dünyayı yansıtır. Kendine ait kuralları, metaforik araçları ve kendine dair referansal bir mantığı söz konusudur). Filmin “paralel structure”ı da, çok çok ifade edilenler doğrultusunda daha bir manidar durur. Bununla birlikte bu yansıtma ve ikilemeye filmin hemen hemen her sahnesinde rastlarız. Kurgu dökümentasyonu gösterir, hafıza tarihi izah eder, iç travmalar dış yıkımı yansıtır. Emanuella Riva karakterinin ayna karşısındaki iç diyaloğu filmin bir başka yansısıdır. Bu nedenle Resnais mükemmel bir teknik uygulayarak Emanuella Riva’nın konuşmalarını “dialogue intérieur” (monologdan ziyade iç diyalog yani kendi içindeki bir başka ben ile konuşma. Bu “ben”i temsil eden anısına ihanet ettiğini düşündüğü Alman aşkıdır belki de) şeklinde konumlamıştır (Duras da bunu iç diyalog şeklinde belirtmiştir).

Bu sayede konuşma hattı da ikiye bölünmüştür. Seslerden biri Emanuelle Riva’nın kendi iç sesiyken, diğer ses ise “dış ses” şeklindedir. Kendi içinde yaşadığı çatışma bu şekilde ifade edilmiştir. Fakat buradaki tefsir ciddi anlamda belirsizdir; Riva karakteri ölen Alman aşkını mı görmüştür? Yoksa hafızasındaki Alman aşkına mı seslenmektedir? Yoksa seyirci ile mi konuşmaktadır? Peki seyirci kimdir? Bu meyanda karakterimiz self-duplication yansımaların dipsiz kuyusuna düşmüştür diyebiliriz.

Filmin en önemli noktalarından birisi de yukarıda bahsedilen paralellikler/koşutluklardır. Bu açıdan bakıldığında sinema tarihinde de etkili olmuştur (Kieslowski’nin her filmi bu etkilenmeye güzel bir misaldir). Hiroshima’da yaşananlar ile Nevers’deki yaşananlar, bir anlamda karşılaştırılmaktadır aslında. Riva karakteri seremonide olanlar dolayısı ile belirli üzüntüler yaşamaktadır. Çocukların masumiyeti ve yaşanan trajedi ile, kendi içinde yaşadığı ya da yaşamakta olduğu deneyimleri birleştirir. Bu ise paralelliğin ayrı bir boyutudur.

Dikkatlice seyredildiğinde rahatlıkla anlaşılabilecek bir yığın paralellik daha bulunabilinir; ”post-war France”ında kafaları sıfıra vurulan kadınlar (Les Femme Tondue) ile patlama sonucu nükleer etki ile saçları dökülen Japon kadınları. Her iki kentin ortasından da bir nehir geçer. ”Skin” (ten) -müze sahnesindeki gösterilen kopmuş insan derileri- ve Neversli kadınların kanayan ve derileri soyulmuş elleri… Nümayiş esnasında görülen kedi (daha önceki sahnelerde) beyaz; geçmişe gidildiğinde görülen kedi ise karadır. Bilindiği gibi kara kedi uğursuzluk getirir (Beyaz kediyi gördüğünde yüzü birden düşen Emanuelle Riva karakterini daha rahat anlayabiliriz bu konuda, çünkü geçmişi hatırlamıştır yani ”tramvatik olanı”).

Paralelliğin başka vurgulandığı yer paralel montajdır. Filmin son sahnesinde bu teknik kullanılır; gece Hiroshima’da aynı açıdan çekilen sokaklardan hemen sonra Nevers sokakları birden ekrana gelir. Filmin çekilegeldiği zaman düşünüldüğünde bu kullanım oldukça devrimcidir. Günümüzde sıkça kullanılsa da… (bu konuya Les Femmes Tondus bölümünde tekrar döneceğiz)

Filmde Duras’ın romanlarında göreceğimiz “Durasian Melodrama”nın ortak karakteristiklerine rastlarız. Genellikle karakterler önyargılı ve ahlaki prensiplere karşı göğüs germişlerdir. Karakterlerin marjinalize edilmişliği bariz bir gerçektir. Bu karakterlerin aşkı, başlı başına “norm”lara meydan okumaktır; “uzun soluklu olmayan”, “ırklararası”, “ihtiyari” ve kendi evliliklerinin dışında gerçekleşendir. Peki filmdeki karakterler arasındaki ilişki nasıldır? Büyük bir aşk mıdır? Yoksa salt, basit ve gündelik bir ilişki midir? Duras’nın sözleri ile bu ilişkiye “banale” ve “quotidienne” şeklinde iki yafta yapıştırabiliriz. Daha doğrusu adı her neyse bu aşkın Hiroshima gibi bir felaketin yanında çok ciddi bir anlamı yoktur. Aşka dair bir fedakarlık söz konusu değildir; kimse bir aşk için dünyayı karşısına almamıştır ya da buluşmaya dair vaat edilmiş bir yer yoktur; yemin etmemişlerdir. Bu anlamda Durasian melodramın izleri karşımıza çıkar; yani tam anlamı ile “antiklimaktik”tir.

Filmin ilk 15 dakikası bir belgesel ya da aktüalite havasındadır. 15. dakikadan sonra karakterlerin yüzlerini görmeye başlarız. Buraya kadar tipik bir yeni dalga filmi özelliği gösterir. İlk olarak karakterler hakkında dikkat çeken gerçeklik isimlerinin olmamasıdır (Bunu anlamak genelde kolay olmamıştır. Her iki karakter de birbirleri için semboliklerdir. Eiji Okada da filmde şu sözlerle açıklamıştır bu sembolizmi; “She is a hundred woman in one”). İsimlerinin olmayışı şu şekilde Riva karakteri tarafından dile getirilir; “ismini yumuşak bir şekilde çağırırım ama ölüyüm. Her ne şekilde ismini söylerim, ölü olsan bile. Ve bir gün aniden çığlık atarım sağır biri gibi yüksek sesle” bunun da bir nedeni vardır çünkü filmin sonunda göreceğimiz gibi, Japon ve Alman sevgililerin ismi bir kelimede birleşecektir: “Hiroshima, mon amour (Hiroshima, sevgilim)”.

Bunların yanında, filmde anlaşılması güç sahneler vardır. İlk örneği açılış sahnesidir (üzerlerine kül benzeri cisimler yağan iki vücut, birbirlerine sıkı sıkıya sarılmış bir halde). Açılış sahnesindeki bu çekimlerde esas olarak Alman bir yazarın Pompei isimli kitabından etkilenilmiştir. Filmin çekildiği dönemde de Marguarite Duras tarafından okunulan ve onu oldukça etkileyen bir kitaptır (Bilindiği gibi Pompei’deki felakete uğrayanlar, “bir volkanın patlaması” bir afetin gerçekleşmesi sonucunda hayatlarını yitirmişlerdir). Bu aşıklar da, özellikle bu Pompei teşbihine müvazi olarak, sanki büyük bir felaketten ya da “bir afetin küllerinden doğmuş” gibidirler. Birbirlerine karşı olan hareketleri “kararsız, mütereddit ve hassas”tır. Bu karşılıklı kenetlenme aynı zamanda karşıt duygulanımları da içerir. Bir anlamda erotize edilmiş vücutların soyutlanması vasıtasıyla Hiroshima felaketinin korkunçluğunu hatırlatır.

Filmin belki de en önemli noktalarından biri de, Resnais’nin özgül yapısını yansıtması açısından incelendiğinde, filmin belki “G Noktası”nı hafızanın işleyişi temsil eder. Riva ve Duras’nın filmdeki önemli çabalarından birisi de Emanuelle Riva karakterinin hem Hiroshima hem de Nevers’deki tecrübelerini birleştirmektir. Bu anlamda film Peter Covie’ye göre “documentary on memory” olarak da tanımlanabilir. Alain Resnais’nin filmleri hafızanın tabiatı ve an ile işleyişi ele alındığında, bu konuda oldukça ustadır. “l’annee Dernière à Marienbad” isimli filminde tahattürat (hatırlananlar) ile vuku bulmakta olan olaylar birbirine karışmıştır; birbirinden ayırt etmek mümkün değildir.

Riva karakterinin aslında kendine göre haklı bir sebebi vardır. Okada onu tekrar görmek istemesine rağmen kadın onu reddeder ve ayrılmak ister. Bu çeşit bir ilişkinin tehlikelerini bilmektedir. Bunda öncelikle coğrafi uzaklık önemli rol oynamaktadır. Bilinçaltından gelen baskılar da onu caydırmaya yetmiştir. Çünkü Okada karakteri, onun ölen Alman sevgilisini (belki fiziksel olarak değil ama en azından hafızasında) canlandırmaktadır. Çünkü geçmişte yaşadığı trajediler onun bu ilişkiyi yaşamasına ket vurmaktadır. İşte hafızanın şimdi ile ilişkisi bu gerçeklik kapsamında önem kazanır. Bunun yanında Riva karakteri kendi içinde yaşadığı suçlulukla sürekli Alman aşkının anısına ihanet ettiğini düşünür.

Peter Covie yorumlarında affective memory (‘emotional memory’ olarak da kabul edilir) kavramından bahseder. Duygusal hafıza olarak açıkladığımız kavram geçmişte yaşanılan bir olayın şu anda yaşanan benzer deneyimler tarafından tetiklenmesidir. Bu da Marcel Proust’un “À la Recherche Du Temps Perdu” (Kayıp Zamanın İzinde) isimli eserinde sıkça temasta bulunduğu kavram olan “souvenir involontaire (istemdışı ya da iradedışı bellek)”ini gündeme getirir. Bu, duygusal hafızadan ziyade geçmişte yaşanan bir olayın, istemdışı impulslarının duyularımızı uyarmasıyla tekrar farkına varma durumu olarak ifade edebiliriz.

“İrade dışı bellek patlayıcıdır; apansız, topyekün ve lezzetli bir patlama”dır. Sadece geçmiş nesneyi ve Lazarus’u değil, daha çoğunu çünkü daha azını geri verir; daha çoğunu çünkü yararlıyı, uygun düşeni, rastlantısal olanı soyutlayıp dışarıda bırakır. Çünkü tutuşurken alışkanlığı ve bütün işlerini de yakıp yok etmiş ve parlayışıyla deneyimin uyduruk gerçekliğinin hiç bir zaman gösteremeyeceği, göstermek istemeyeceği şeyi açığa çıkarmıştır: gerçeği. Ne var ki başına buyruk bir sihirbazdır iradedışı bellek, çağrılara cevap vermez. Mucizesini gerçekleştireceği tarih ve yeri kendi seçer. Proust’ta bu mucizenin kaç kez gerçekleştiğini bilmiyorum. Galiba oniki ya da onüç kez. Ama ilki, bisküvinin çaya batırılmasıyla ilgili ünlü epizod, bütün kitabın irade dışlı belleğe ve onun eylemlerinin destanına adanmış bir anıt olduğu iddasını haklı çıkarmaya yeter… Proust bu mistik deneyimi kopozisyonunda yinelenen motif olarak benimsemiştir. Liste şu şekildedir:

-Demlenmiş çaya batırılan bisküvi
-Tavanarası penceresinden görülen Martinville kuleleri
-Champ Elysees’deki umumi heladaki küflü koku
-Balbec yakınlarındaki akdiken çalılığı
-Tabağa çarpan kaşığın sesi
-George Sand’ın “Tarla Çocuğu Francois”i.
-vs..

Bununla birlikte film biraz karmaşıktır. Bu karmaşık libasının altında geçmişe dönük hatırlamaların fazla olması gerçeği yatar. Özellikle Riva karakterinin bodruma atılarak, kafasının sebtedildiği (sıfıra vurulduğu) ve orada annesi ile babası tarafından bir süre tutulduğu gösterilir. İkinci Dünya Savaşı’nda Almanlar’la birlikte olan kadınların (Les Femme Tondue), savaştan sonra saçları kesilir ve ibret-i alem olsun diye haftalarca ya da aylarca bu durumda sergilenirmiş. Riva karakteri Alman bir subay ile birlikte olmuş ve sevgilisi bir balkondan açılan ateş sonucunda hayatını yitirmiştir Geri-dönüşlerden anladığımız kadarı ile sürekli ekranda gördüğümüz balkon sahnesi (aslında metinde balkon değil bahçedir ve Resnais bunu değiştirmiştir) bunu anımsatmak içindir. Benzer durum Arletty (Les Enfants Du Paradis’in ünlü aktrisi)nin de başına gelmiştir (Hanna Diamonds’ın bu konudaki çalışmaları dikkate değerdir). İkinci Dünya Savaşı döneminde bir Alman subayla gizli bir ilişkisi olmuştur. Bundan dolayı “persona non grata” ilan edilmiş ve eski ihtişamına asla tekrar erişememiştir.

Fotoğraf: Bir ceza örneği

Les Femmes Tondues’ye daha fazla eğilmek gerekirse, aslında bu Fransa’nın tarihinde kollektif bir travma dönemine dek gelir. Film aslında iki tramvatik hadisenin (anti)analojisini içerir. Film aşikar bir biçimde iki tramvatik -fakat karşılaştırılması imkansız- hadise arasındaki bağlantıyı tematize eder. Les Femmes Tondues ve Atom Bombası’nın Hiroshima’ya atılması… Özellikle karşılaştırılması imkansız diyoruz çünkü Resnais’nin de sıkça belirttiği gibi, bu iki olay yorumlar ne olursa olsun: “incommensurable” yani mukayese edilemez niteliktedir. Fakat bu iki dramanın analoji edilmesinin mantığı onları daha iyi anlayabilmek içindir. Filmin analojik stratejisini yorumlama sorunsalı iki karşıt düşünceyi ortaya çıkmıştır.

Bu ifade ettiklerimizden maada, Emanuella Riva karakterinin düşüşü ve ona uygulanan aşağılama, tarihin sesini yansıtır ki bu ses genel ahlakın taleplerini pek de dikkate almayan aşkı mahkum eden bir tarihtir. İşgal dönemi sonrasında “La Libération de la France (Fransa’nın Kurtuluşu)”nun neticesinde “épuration sauvage” gerçekleşmiş ve ne kadar Collabo (işbirlikçi) varsa hemen hemen hepsi cezalandırma süreçlerinden geçmiştir. Fakat ciddi anlamda sorgulanması gereken bu kadınlara uygulanan “sembolik seksüel şiddetin” nedenidir. Almanlar ile işbirliği yapan erkekler neden bu kadar ağır cezalandırılmazken -ki belki fiziksel anlamda daha ağır cezalara çarptırıldılar- sembolik anlamda kadına uygulanan şiddet çok çok daha ağırdı. Çünkü bu cezalandırma işlemi bilhassa seksüel farklılığı hedef alıyor ve bu açıdan onları küçük düşürüyordu. Bu kadınlar ulusu kendi vücudu üzerinden sembolik olarak alçaltıyor ve kirletiyordu, sanki bu vücut kollektiviteye aitmiş gibi. Nevers’lılar Emmanuella Riva karakterinin Alman subaya olan aşkını şehre ve tüm ulusa yapılan ihanet olarak yorumlamışlar ve yargılamışlardır.

Fakat Riva karakterinin tek suçu bu muydu? Onu cezalandıran aygıtların sadece toplum değil, tarih de olduğunu biliyoruz. Riva’nın tek suçu tarihin “diktat”ına boyun eğmemek değildi (ki bu aynı zamanda tarihin mahrem hayatı empoze etmesiydi) aynı zamanda onun aşka dair bakış açısıydı. O, aşkı savaşın tüm taleplerinden bağışık kılan bir gerçeklik olarak kavramıştı.

Filmde geçekleşenler bir anlamda, Riva karakteri için ‘uyanış’ olarak yorumlanabilir. Onun Alman askeri ile olan ilişkisi bilinçaltında gizliydi ve pek etkili değildi, açığa çıkarılana kadar. Bu açığa kavuşma süreci Eiji Okada ile olan ilişkisinden kaynaklanmaktadır. Çünkü aynı şeyleri yaşayarak geçmişini hatırlamaktadır. Mütederric olarak bu hatırlama ve tekrar yaşama süreçlerinin nihayetinde, artık Eiji Okada Alman subayın yerine geçmekten ziyade ortadan kaldırılır. Buna binaen Riva karakteri, Eiji Okada karakteri ile Alman subayla konuşuyormuş gibi konuşur (Riva’nın yüzüne vurulan iki şamar da aslında bu trans halinden kurtulması için yapılan bir harekettir. Hem sembolik hem de realistik anlamda “uyanış”ı ve bu uyanışın Okada karakteri vasıtası ile olduğunu ifade eder). Trans halinde iken Alman sevgilisi ile konuşurmuş gibi Okada ile konuşur ve Okada artık Riva karakterinin aklına girmiştir.

Filmin (Godard’ın ifade ettiği şekliyle) “Faulkner Plus Stravinsky” özelliğindeki Faulkner’den ziyade Stravinsky’i mütalaa etmek gerekirse, Resnais senaryoyu ekrana “bir libretto gibi” taşımak istemiştir. Bundan dolayı filmin yapısı bir müzik parçasını andırır; bu kontrpuansal diyaloğun sıkça kullanılmasından rahatlıkla anlaşılabilir. Bunun kökenleri ise Rene(Resnais)’nin Stravinski hayranlığına kadar gidebilir. Bu hayranlığı aynı zamanda Hiroshima Mon Amour filmini Stravinski’nin “sring quartet”inin yapısını benzetmiştir (tema ve varyasyonları ile). Çok fazla bu konuya değinmek istemiyorum. Çünkü Hiroshima Mon Amour’da müzik, filmin işleyişine mükemmel bir şekilde uygun olarak bestelenmiştir. Bunun için müzik ayrı bir yazı konusudur.

Film 1959′da Cannes Film Festivali tarafından geri çevrilmiştir. Bunun asıl nedeni ”Amerika korkusu”dur. 1950′lerin sonu soğuk savaşın tüm şiddeti ile yaşandığı yıllardı ve bu soğuk savaş sadece siyasi alanda değil hemen hemen bir çok alanda -sinema da dahil olmak üzere- yaşandı. Bu süreç içersinde filmlerin ifade ettikleri anlam değişmeye başladı tabii ki; çünkü böyle festivallerde, zamana göre bir değerlendirme yaparsak, yapımın aynı zamanda ülkeyi de temsil ettiği bir gerçekti. Bundan dolayı film yarışma dışı gösterildi, buna rağmen “international critics award”a da sahip oldu. Resnais, Cannes konusunda çok şanslı değildir. 1954 yapımı ”Gece ve Sis” filmi komite tarafından tartışmalı bulunmuş, 1966′daki ”War is Over” filmi ise yine ”out of competition” olarak gösterilmiştir.

“Hiroshima, Mon Amour”un film tarihindeki yeri gerçek anlamda şayan-ı dikkattir. Kieslowski’nin ”Veronica’nın İkili Yaşamı” isimli filmindeki paralellikler ve ikili-kişilik yapısı, ya da Night Shamalan’ın “The Sixth Sense (Altıncı His, 1990)” filmleri, bu filmden ilham almıştır. Hiroshima Mon Amour’un etkilediği filmleri sayarsak sayfalarca sürebilir. Kısacası anlat-anlat-bitmez bir film olarak “Hiroshima, Mon Amour” biraz “depresif bir modda” (ki vichy regime’ine bağlansa da) gerçekten mükemmel bir filmdir.

Yazan: Calderon de la barca

Kaynaklar:

Audio commentary by film historian Peter Cowie, Criterion Collection

Wood, Nancy, Vectors of Memory. Oxford, GBR: Berg Publishers, 1999. p 185-197 (Memory by Analogy: Hiroshima, mon amour )

Ceu, Hoi F. Cinematic Howling : Women.Vancouver, BC, CAN: University of British Columbia Press, 2024. (The Female Authorial Voice Marguerite Duras’ Hiroshima mon amour The Inner Voice of Marguerite Duras )

Proust, Samuel Beckett, Metis Yayınları

Simülakrlar ve Simülasyon, Jean Baudrillard, Doğu Batı Yayınları

Le Mépris’in Gizemli Karakteri: Brigitte Bardot

“İnsan aşağı gördüğü sürece değil, yalnızca eşit ya da yüksek gördüğünde nefret eder.” Nietzsche

Jean-Luc Godard’ın Le Mépris’inin (1963, Nefret) Brigitte Bardot’su (Camille); Marilyn Monroe’da cisimleşen “çocuksu ve yapay cinsellik”ten, Rita Hayworth’a özgü “cazibeli ve saf seksapalite”den, daha da geriye gidersek, Marlene Dietrich ya da Greta Garbo’nun sırtlandığı “gizemli, şeytansı femme fatale” arketipinden de farklıdır. Fransız Yeni Dalgası’nın entelektüel ve düşünceli karakteri Jeanne Moreau’dan da farklıdır Brigitte Bardot (daha geniş anlamda onun karşıtı sayılabilir); fakat bedenini tıpkı Marilyn Monroe gibi kullanmaktadır, Le Mépris’de. Jules et Jim’in (1962, Jules ve Jim; François Truffaut) Catherine’i (Jeanne Moreau) denli karmaşıktır; L’avventura’nın (1960, Serüven; Michelangelo Antonioni) Claudia’sı (Monica Vitti) gibi içe kapanıktır. Kısacası birçok karakterin bileşimi gibidir Le Mépris’in Brigitte Bardot’su.

Brigitte Bardot, cömertçe soyunan bu çekici sarışın (Brigitte Bardot bir “arzu nesnesi” olmamıştır hiç; bu aşamada “kolektif fetiş” sorunsalını pornografik literatür bağlamında okumak; magazinel, skandala yönelik, kısacası tecimsel kalıpların ışığında değerlendirmek daha sağlıklı olacaktır), Le Mépris’de, Paul (Michel Piccoli) -ki oyun ve senaryo yazarıdır- adlı bir entelektüel ile birliktedir ve dolayısıyla bütün kaprisine, anlaşılamazlığına, anlık öfke patlamalarına karşın, “varolmanın getirdiği hayalkırıklığı ve boşluk içinde bulunan” (asiliği, çocuksu vahşiliği bundandır) bir öznedir. Camille, bağımsız ve göçebe ruhlu, uyum sorunu yaşayan, ağzı bozuk, kıskanç ve kuşkucu, yer yer gizemli, ne vakit ne yapacağı önceden kestirilemeyen, birlikte olduğu erkeği -Paul’ü- küçümseyen (Paul’ü niçin küçümsediğini, ondan niçin nefret ettiğini hiçbir vakit dışavurmaz Camille), kırılgan, maymun iştahlıdır. Yabancılaşmıştır, sahip olduğu kimliğinden rahatsızdır, sürekli bir endişe içindedir…

Camille’in çıplaklığı grotesk bir çizgidedir Le Mépris’de. Çıplak olduğu ölçüde “doğal bir kadın”dır Camille. Bir “arzu nesnesi” değildir. Jean-Luc Godard, Camille’in küfürbazlığını bir “oyun” olarak düşünmüş, Brigitte Bardot’nun genelgeçer kimliğini yapıbozumuna uğratmak için elinden geleni yapmıştır. Öyleyse Camille’i cinsellik bağlamı yönünden “irdelemek” mümkünse de “anlamak” mümkün değildir.

Doğal bir sarışın olmasına karşın Camille’in siyah peruk takması gerçekten de ilginçtir. Bir çeşit kimlik bunalımı, ait olduğu bedenin dışına taşma isteği, deyim yerindeyse modern bir trajedinin dolaylı yoldan göstergesidir bu. Camille, önce peruk takar; sonra Paul’ü aldatır. İki eylem de aynı içgüdüsellikle gerçekleştirilmiş gibidir. Nedensizdir sanki. Otomatiktir. Daha derinlerden bakıldığında, Camille’in boşluk hissiyatı, kendisini ve çevresini anlamlandıramaması genel olarak bütün eylemlerine yön veriyor gibidir. Karşı cinse / evliliğe sığınması boşunadır.

Camille, Paul’ü neden horgörmektedir? Bunun sebebini Paul’e niçin açıklamamaktadır? Camille’in yaşamsal bunalımı ile Paul’den nefret etmesi arasında direkt bir bağlantı kurulabilir mi? Camille’i Paul’den soğutan asıl sebep, Paul’ün sadakatsizliğine yorulabilir mi? Dolayısıyla Camille’in Jeremy’e (Jack Palance) sığınması bundan mı ileri gelmektedir…?

Daha da türetilebilir birçok soru.

Bu sorular tek tek cevaplansa dahi Camille’in psikolojisini yeterince aralayabileceğini sanmıyorum; bu bir varsayım olurdu. Yine de şunlar söylenebilir:

Camille, asabi ve diktatör film prodüktörü Jeremy’nin lüks arabasına daha önce hiç görmediği gizemli bir eşyaya dokunur gibi dokunur, adeta onu hissetmeye çalışır; fakat bu lüks araç Camille için salt bir araç değildir; farklılığı, başka yaşamları arzulayışının, hıza olan tutkunluğunun karşılığıdır. (Godard’ın “oyunsu” flashback’leri, sanıldığı gibi “rastgele” araya sıkıştırılmamıştır; flashbackler bilakis başfigürleri daha net algılamak, daha doğru bir ifadeyle, durup üzerlerinde “yeniden” düşünmek amacıyla karşımıza çıkar Le Mépris’de.) Camille’in bu araçta ölmesi boşuna değildir!

Ve tahmin edilebileceği gibi Camille, o dehşetengiz trafik kazasında Hollywood prodüktörü Jeremy ile birlikte yaşamını kaybeymeseydi, muhtemelen o dur durak bilmeyen “arayışına”, o sonsuz “yolculuğuna” devam edecekti…

Soz söz:

Sinemanın göstergebilimcisi, filozofların gözdesi Jean-Luc Godard, “arzu nesnesi”, bir “kendi kendini uyarma fantezisi” olarak vasıflandırılan Brigitte Bardot’yu “çerçevesine” oturtmuş; bununla da kalmayıp, “endişeli Avrupalı entelektüel kadının” portresini çizerek sinemaya “çokanlamlı”, “ölümsüz” bir başyapıt armağan etmiştir.

Ve Camille karakteri, “gerçek” Brigitte Bardot için yaratılmıştır gibidir…:

“20 yıl boyunca bir hayvan gibi izlendim, kovalandım, sıkıştırıldım. Kendimi balkondan atmamış olmamın tek nedeni, cesedimin de hemen fotoğrafçılara malzeme olacağını bilmemdi.” Brigitte Bardot

Hakan Bilge 

hakanbilge@sanatlog.com 

Bertolt Brecht ve Tiyatro İçin Küçük Organon

“Brecht’in Marksist olduğu hesaba katılmaksızın, Brecht’ten söz edilemez.” Rene Allio

Tiyatro yazarı, şair ve kuramcı kişiliğinin yanı sıra, sinemayla da içli dışlı olan Bertolt Brecht; (1898–1956) özellikle “yabancılaştırma kuramı” ile yüzyılın en büyük sinemacılarını, misal İsveçli auteur Ingmar Bergman’ı, Amerikalı tiyatro ve sinema yönetmeni Joseph Losey’i, Yunanlı şair-sinemacı Theo Angelopoulos’u, belli ölçülerde de Nouvelle Vague (Yeni Dalga) sinemacılarının duayeni Jean-Luc Godard’ı etkilemiş; öte yandan, Fransız denemeci, göstergebilimci, yapısalcı Roland Barthes ve Frankfurt Okulu’nun önemli şahsiyetlerinden Alman düşünür Walter Benjamin gibi büyük isimlere yön vermiştir.

Avrupa tiyatrosunun maestrosu Max Reinhardt’ın yanında da çalışan Bertolt Brecht, epik tiyatro anlayışını; izleyicinin, coşku açısından oyuna iştirak etmesine, oyuncuların sergiledikleri duruma ilişkin eleştirel bir tutuma ulaşabilmeleri için, oyundakilerle aralarında bir uzaktalık olması gerektiği inancına dayandırmıştır.

Brecht, 1933 ve 1947 arası Amerika’da yaşamış, oyunlarında Nazizme, savaşa, ırkçılığa karşı çıkmıştır.
 1947’de ise Berliner Ensemble topluluğunu kurmuş ve yönetmiştir.

Bertolt Brecht’in Bazı Yapıtları:

1927 İnsan İnsandır
1928 Üç Kuruşluk Opera
1938 Galileo Galilei
1939 Sezuan’ın İyi İnsanı
1940 Bay Puntilo ile Uşağı Matti
1941 Arturo Ui’nin Önlenebilir Yükselişi
 1945 Cesaret Ana ve Çocukları

Notlar:

Büyük sinemacı Georg Wilhelm Pabst, 1931’de çektiği Die dreigroschenoper’i (Üç Kuruşluk Opera) Bertolt Brecht’ten uyarladı.

Slatan Dudow’un 1932’de çektiği Kuhle Wampe oder: Wem gehört die Welt?, Brecht’in, kendi yapıtından uyarladığı, yer yer yönetimine de katıldığı film oldu.

Dışavurumcu sinemanın lokomotif ismi Fritz Lang, 1943’te yönettiği Hangmen also die (Cellatlar da Ölür) filmini Brecht ile birlikte kaleme aldı.

Brecht’in Galileo Galilei adlı yapıtı, 1974’te Joseph Losey tarafından filme alındı.

Tiyatro İçin Küçük Organon’dan alıntılar:

(…) “eskilerin, Aristoteles’i izleyerek tragedyadan bekledikleri, halkı eğlendirmekten ne daha fazlasıdır, ne de daha azıdır. Tiyatronun dinden geldiği söylendiğinde, bununla anlatılmak istenen yalnızca tiyatronun dinden çıkarak tiyatro olduğudur; tiyatro dinsel törenlerden dinsel görevi değil, ama yalnızca ve yalın biçimde bu törenlerden kaynaklanan hazzı almıştır. Aristoteles’in katharsis’ine, yani korku ve acıma aracılığıyla ya da korku ve acımadan arınmaya gelince bu, yalnızca eğlendirici olmakla kalmayıp, doğrudan eğlence amacıyla gerçekleştirilen bir arınmadır. Tiyatrodan bundan fazlasını istemek ya da bundan fazlası için tiyatroya izin vermek, ancak insanın kendi amacını ucuzlatır.” (s.28)

“Zamanının toplumunu ayakta tutan bazı ilkelere karşı günah işlemiş olan Ödipus, cezasını bulur; bunu eleştirilmeleri olanaksız tanrılar sağlarlar… Shakespeare’in yalnız kahramanları (…) kendi kendilerini yıkıma sürüklerler; onların yıkımlarından ölüm değil, yaşam tiksindirici olup çıkar, yıkımın eleştirilebilmesi ise olanaksızdır. Her yer, kurban edilmiş insanlarla dolu! Barbarca eğlenceler! Biliyoruz ki barbarların da bir sanatları vardır. Gelin biz, başka bir sanat yapalım!” (s.57)

“Bu teknik (alışılmış olan’ı yabacılaştıran teknik) tiyatroya, yeni toplumbilimin yöntemini, materyalist diyalektiği kendi betimlemeleri için değerlendirme olanağı kazandırır. Bu yöntem, toplumun hareketliğini sergileyebilmek için toplumsal konumları birer süreç olarak işler ve bunları çelişkili yapılarıyla ele alır. Bu yönteme göre ancak değişime uğrayan, yani kendi kendisiyle uzlaşmayan, gerçekte var sayılabilir. Bu, insanların belli bir dönemdeki toplumsal yaşama biçimlerini dile getiren duyguları, düşünceleri ve tutumları için de geçerlidir.” (s.69)

“Kimse kendisini insanların üzerinde göremeyeceğinden, birbirleriyle savaşmakta olan sınıfların üzerinde de göremez. Toplum savaşan sınıflara ölünmüş kaldıkça, ortak bir sözcüye sahip olamaz. Bu durumda sanat için ‘tarafsızlık’, yalnızca ‘egemen’ taraftan yana olmak anlamını taşıyabilmektedir.” (s.79)

Kitabın künyesi: Bertolt Brecht, Tiyatro İçin Küçük Organon, Çev: Ahmet Cemal, MitosBoyut Yayınları

İyi okumalar…  

Hakan Bilge

Ayrıca şu sitede yayımlandı. 

hakanbilge@sanatlog.com