1 Film 6 Analiz: Blowup (4. Analiz – İrem Aydın)

“Duyular kimi zaman insanları aldatır; buna göre, belki de her zaman aldatmaktadır.” (Descartes)

“Her imgede bir görme biçimi yatar ve her imge bir görme biçimi yaratır; bir fotoğrafta ne denli az olursa olsun, fotoğrafçının sınırsız görüntü arasından o görüntüyü seçtiğini farkederiz; fotoğraflar sanıldığının aksine nesnel, mekanik kayıtlar değildir… Pozlanmış fotoğraf kareleriyle edinilen bilgi mutlaka öznellik içerir. Fotoğraf en az resimler derecesinde dünyanın bir yorumudur… Her gözlem, gözlemcinin konumuna bağlıdır, bu yüzden gözlemci, gözlemci düşüncesini bir kenara bırakmalıdır.” (Roland Barthes)

Malebranche’in incelediği ünlü göz yanılsamasını Thomas’ın parkta çektiği fotoğraflara benzetebiliriz: Ufukta Ay doğarken yukarıdaki halinden daha büyük görünür. Ay doğarken araya giren kırların, duvarların, ağaçların ötesinde görününce Ay’ı olduğundan daha büyük sanıyoruz. Oysa karton bir borudan bakınca bu yanılgı ortadan kalkıyor. Thomas da genç kadınla sevişen adamın bir cinayete kurban gittiğini sanır. Çünkü elinde geçmişin ona sunduğu basit ve bir o kadar da öznel bir kayıttan başka bir şey yoktur. Fotoğraf yalnızca varoluş açısından yinelenemeyecek olanı mekanik olarak yineler. Burada bir üst üste çakışma vardır; gerçeklikle geçmişin çakışması. O halde bu var-dı, burada-idi ancak geçmişte kaldı. Fotoğrafçı fotoğrafın ölüm haline gelmemesi için elinden geleni yapmalıdır. Thomas da fotoğrafın ölmemesi için peşinden koşar, fotoğrafını yaşatmak için daha çok kanıt arar. Daha çok kanıta ihtiyaç duyduğunda ise elinde hiçbir şey olmadığını fark eder. Sonuçta eve döndüğünde yanıldığı kanısına varır. Hatta daha önceki kayıtlarından bile emin değildir. Fotoğrafa egemen bilinç ile bakan modern bir fotoğrafçıdır Thomas. Egemen bilinç zaten özneden önce onun ne gördüğüne karar verir, onun yerini alır, konuşmasına izin vermez ve onu nesneleştirir.

Biçim-boyut ile anlam arasında önemli bir ilişki vardır. Nesnelerin biçimsel boyutları değiştikçe anlamları da değişir. Görünen ve görülen üzerine kurulu voyeur yaklaşımlar, fotoğrafçılarda, fotoğraftaki anlam arayışı sebebiyle tutkuya dönüşür. Thomas, parkta çektiği fotoğrafları, yeni anlamlar üretmek üzere, büyütür de büyütür. Bu yolla da elde ettiği belli belirsiz bir lekenin cinayet olduğu kanısına varır. Burada gerçekliği kuran ayrıntıdır ancak, gerçekliği yaratan ve yorumlayan fotoğrafçının bakış açısıdır. Baktığı şeyin “gerçek” olduğu varsayımı ise yalnızca, fotoğrafçının gerçeklikle ne kadar ilgilendiğiyle alakalıdır.

Görsel iletişim organlarıyla yeniden üretilen tarih, kitlenin gerçeklikten uzaklaşmasında önemli bir etkendir. Jean Baudrillard’a göre bizler her şeyin televizyon ve haber dünyasında olup bittiği bir dünyada yaşıyoruz. Bu simülasyon dünyasında her şey anlamını yitiriyor, televizyon dizileri, reklamlar, reality showlar; Yahudi Katliamı, Vietnam Savaşı gibi görece “önemli” olan olayların anlamını kaybetmesine yol açıyor. Bütün bu savaşlar ve kıyım televizyonda yaşanıyor, tıpkı diziler, filmler gibi, tıpkı o karakterler kadar uzak. Ekranda yaşanıyor (yaşanmıyor da olabilir) ya da yaşanmıyor olması arasında bir fark kalmamıştır. Her iki durumun da toplum üzerinde yaratacağı etki aynıdır ve yine tüm bunlarla ne kadar ilgilendiğimiz önemlidir. Amerika, Vietnam’da büyük bir politik zafer kazanmıştır fakat savaş, görünümlerin çok ötesinde bir süreçtir.

Fotoğraftaki ayrıntının öyküsü, yorumcunun dünyaya bakış açısıyla alakalıdır ve gerçeklik de bu yönde inşa edilir. Gerçeğe fotoğraf makinesinin üzerinden eriştiğini düşünen Thomas’da fotoğrafın yaptığı etki, gördüğü şeyin gerçekten de var olduğuna tanıklık etmesidir. Onu asla terk etmeyeceğini sandığı kayıtlar yok olduğunda Thomas gerçeklik buhranına kapılır. Fotoğraf kesin ama geçici bir tanıktır. Fotoğraf tam anlamıyla bir gönderme fışkırmasıdır. Oradaki gerçek, bir bedenden çıkan ışınım gibi en sonunda modern toplumdaki “nesne”mize yani Thomas’a değer; yitik varlığın fotoğrafı, bir yıldızın geciken ışınları gibi Thomas’a dokunur.

Dünyayı “isteme” ve “tasarım” olarak ikiye ayıran arthur Schopenhauer, gerçeği salt aklın elinden kurtarmayı dener. İnsan, kendi algılarından yola çıkarak, algılarıyla tasarladığı dünyada yaşar. Ne var ki, tüm varoluş bu tasarıma bağlanamaz. Zaten dünya ile bağlantısı kopuk ve dünyaya yabancılaşmış bir hayat yaşayan karakter, görünen gerçekliğin simülasyona uğratılabileceğine tanık olur ve artık bir şeylerden emin olamaz.

Bacon’a göre her türlü bilginin temelinde tekil olan, bireysel olan ile onlarla ilgili duyumlar vardır. Tüm yanlışların kökenini yine insanın kendisinde, onun ayna gibi olması gereken zihnini bulanıklaştıran önyargılarında bulunur. Bilgiyi mümkün kılabilmek için tek tek önermelerden ve acele genellemelerden kaçınmak gerekir. Ona göre, tümele varmak isteyen insana kanatlar takmanın tersine, ondan ayaklarının sağlam basmasını istemek gerekir.

“Dünyanın dört bir yanında kendini gerçekliği yakalamaya adamış şu genç fotoğrafçılar aslında ölümün ajanları olduklarını bilmiyorlar.”  (R. Barthes)

Michelangelo Antonioni’nin daha önceki filmlerinde de dile getirilen dünyadan kopuş ve yabancılaşma hali Blowup’ta daha sıradan bir hal almıştır. Modernitenin ve teknolojinin getirdikleri, yabancılaşma durumunu normalleştirir, bir anlamda, yabancılaşmayı hayatın akışı içerisinde sıradanlaştırır. Modern hayatın pragmatist düzeni üzerine kurulu insan ilişkileri,  bir meta gibi herkes tarafından benimsenmiştir. Teknolojinin ilerlemesi, gerçekliği, gerçekliğe ulaşma yollarını ve bununla birlikte özneyi ve aklı ortadan kaldırmıştır. Aydınlanma başlangıcındaki rasyonalitesinden sapmış, aklı ortadan kaldırmıştır. İlerleme paradigmasıyla gerçekliğe ve akılcılığa son vererek gerçek olmayanı gerçekten daha gerçekmiş gibi göstermeyi sağlamıştır.

Akılla birlikte insani özellikler de yitirilir. Günümüz insanı bir tür anlam bunalımı içindedir. Gerçek yerine karşılaşılan simülasyonlar, anlamın buharlaşıp yok olmasına neden oluyor. Ancak anlamla birlikte asıl yok olan, anlamı yitiren “kendilik”tir.  Kendi anlam referansını yitirmiş, kendinden ve ötekinden kaçan kopuk-insan, dünyayı anlamlı bir bütün olarak göremez. Walter Benjamin’in “Fantazmagoryası” da düş ile gerçeğin iç içe geçtiği, ayırt edilemediği durumlarda, hayatı bir bütün olarak değil, şoklar halinde algıladığımız endüstri kentindeki insanın halini anlatır. İşte, ‘nesneler’ için ise artık gerçekler düşsel, hakikatler ise sadece skandallardan ibarettir. Şoklar halinde hayatı kavramaya çalışmak beraberinde yitirilen anlamın peşine saplantılı bir biçimde düşmeyi de getirir. Gerçeği bulma uğruna anlamsız olana aşırı anlam yükler Thomas; bu gerçeklik arayışı sonucunda gerçek, artık yok edilmiş, yerini simülakrı almıştır. Öznelliğin yok edildiği bir dünyada insan doğası da yeniden biçimlenir. Antika dükkânının sahibi olan kadın Nepal’e ya da Fas‘a gitmeyi çok istemektedir çünkü geçmişle yaşamaktan çok sıkılmıştır. Ancak Thomas onu gideceği yerlerin zaten tamamen antikalarla dolu olduğu konusunda uyarır. Buna şaşırmasına rağmen gitmek istemesinin arkasındaki rasyonel kaçış duygusu, kadını fikrinden alıkoymaz. Modern bireyin kaçış eğilimleri, çoklu seks sahneleri ve açık uyuşturucu partileri ile film boyunca dikkat çeker ve şık bir Londra evinde düzenlenen zengin uyuşturucularla dolu bir partide olmasına rağmen Paris’te olduğunu iddia eden fotomodel Verushka ile doruğa ulaşır.

Anlam, biz onu var ettiğimiz sürece vardır. Thomas’ın aldığı pervane seyircide hiçbir anlam uyandırmazken, pervaneye yüklenen anlam tamamen Thomas’ın anlam alanıdır. Modern toplumdaki hedonist yaşamda, insanlar yabancılaşmış durumdadır. Özellikle Thomas ile parktaki kadın arasında geçen tanış(-a-ma)ma diyaloğunda (-no, we haven’t met yet, you’ve never seen me), kadın nesne olmaktan duyduğu bıkkınlığı dile getirir. Tanışma, iki eşit düzeyde bulunan özneler arasında gerçekleşen durumdur. Yabancılaşma düşüncesinde, Marxist düşünce geleneği dışında, Durkheim, Weber ve Simmel tarafından temsil edilen sosyolojik düşünce geleneği de çok etkili olmuştur. Bu geleneğe göre, modern insan, şimdiye kadar hiç olmadığı ölçüde yalıtılmış, kendisine ve topluma karşı yabancılaşmış durumdadır. Eski ve geleneksel değerlerle bağını koparan modern insan, yeni rasyonel ve bürokratik düzende, hiçbir şeye güvenmez, her şey karşısında inançsız olmuştur. Weber’e göre, toplumsal düzendeki rasyonalizasyon ve formalizasyon eğilimi karşısında, kişisel ilişkiler azalırken, kişisel olmayan bürokrasinin gücü ve önemi artar. Fotoğrafı için meta olmayı kabul edemeyen Jane, özne olma isteğindedir. Modern toplumda insanların birbirleriyle olan ilişkileri, doğuştan öğretilen tüketim ve alışveriş tutumları üzerinden gerçekleşir. İnsanlar birbirinden ne alabilir? Birbirini ne kadar sömürebilir? Bu ilişki en ucuz ne kadara gelir? Tanışmalar ve kurulan ilişkiler bu düzeye indirgenmiştir. Albert Camus’ye göre sorgulayan bir insanın ilk yapması gereken, neden bu hayatta yaşadığını kendisine sorması ve bunun cevabını vermesidir. Hayat yaşanmalı mıdır, yaşanmamalı mıdır? Nesne olmak üzerine kurgulanmış bir hayatın öznesi nasıl olabiliriz? Thomas’ın özne olabilmesinin imkânı nedir? Bardağın boş tarafından bakarsak: aslında hayır, çünkü yaptığımız bütün edimler ideolojik anlamlar taşıyor. Kapitalist çarklar içinde yaratılabilecek bütün sınırsızlıklar yine kapitalist sınırlar içerisindedir. Belli bir ideoloji çerçevesine hapsolduğumuz için her halükarda o ideolojinin nesnesine dönüşüyoruz. O ideolojiye ait kelimelerle derdimizi anlatıyor, yine aynı kelimelerle çözüm bulmaya çalışıyoruz; bir nevi kısır döngü. Kısacası nesnelerden ibaret bir dünyada öznelere yer olmamasının makul nedenleri var. Bu yalnızlık değişmez bir alın yazısı mı? İnsanın insana yabancılaştığı bu dünyada hiçbir kurtuluş yolu yok mu? Yaşamın ve yazgının değiştirilmesi yalnızca bir istek sorunu değildir. Yaşamı dönüştüren insanın eylemleridir. İtilmesi gerektiğine inandırıldığı kayayı itmekten vazgeçecek iradeyi ortaya koymasında, ona tanınmayan öznellik hakkına başkaldırmasına ve en önemlisi farkında ve bilinçli olmasına bağlıdır.

Aslında Thomas’ın gerçeği arayışı da bir tür saplantı. Gerçeğe ulaşmaktaki amacı yalnızca alacağı haz gibi görünüyor. Elinde gerçek adına bulundurduğu tüm kayıtlar da yok olunca bu işten vazgeçmesi ve onu bulmaya devam etmemesi de bunu açıklıyor.  Gerçeği bulmak burada bir saçmalık halini alıyor. Boşa çabalamak, boşa sarf edilmiş emek gibi. Çünkü hayatta yapmaktan en çok zevk aldığımız şeyler bile artık yapay. İlk dediğimiz her şey aslında ikinci, hatta üçüncü kez yaşanmışçasına bayat… 2. Dünya Savaşı’ndan sonra modern toplum insanını kaplayan umutsuzluk düşüncesi, insan aklını anlamlandıramadığı güçler karşısında felce uğratmış, akıl tutulması yaşatmıştır. Milyonlarca insanın ölmesi ve bir o kadar da sakat insan, toplu ölümler, insan fırınları, atom bombaları, korku ve güvensizlik, en sonunda hiç bitmeyen bir kaos ortamına yol açmıştır. Böyle bir ortamda endişe, bunalım, anksiyete duyguları hüküm sürmeye başlar. Bizim karakterimiz Thomas’da bu duygu-durumların apaçık gözümüze girmeyişinin sebebi de etrafımızdaki insanların da Thomas’dan pek de farklı olmayışındandır. Aslında Thomas hepimizi; Jane ve gerçekle olan ilişkisi de yabancılaşmayı anlatmaktadır. Düzene en çok ayak uydurabilen kitle insanları, kapitalist ideolojide kazanan kesim oluyor; kazanıyor ancak yaşamıyor, yanlış bilincin içinde eriyor, egemen bilincin şeklini alıyor.

Jane: This is a public place. Everyone has the right to be left in peace.

Thomas: It’s not my fault if there’s no peace.

Gün boyu karşılaşılan imgeler aslında neyin göstergesidir? İmgelerin bizde yarattığı anlamlar güvenilir midir? Tek-tipleştirilmiş dünyada gerçekliği ararken referans alınması gereken nedir? Anlamları yaratan gerçekliğinden emin olamadığımız imgeler ise, otantik olan nedir? Egemen söylemin ürettiği yanlış bilinç, yaşamın kendisini yaşan(a)maz kılar. “Yanlış yaşam, doğru yaşanamaz.” der Adorno. Filmin sonunda Thomas olmayan topa bakar ve hatta ona dokunur. Biraz önce var olmadığından son derece eminken aniden topun varlığına inanır. Hayali, izole edilmiş bir tenis topu gibi silik, büyütülmüş fotoğrafların üzerindeki belirsiz noktalar kadar biçimsiz ya da ressam arkadaşının tualindeki karmaşık renkler kadar anlamsız biridir Thomas.

“Yaşama bakışımız, artık yaşam olmadığı gerçeğini gizleyen bir ideolojiye dönüşmüştür.” (Adorno)

Kaynakça

Roland Barthes, Camera Lucida

Zeynep Sayın, İmgenin Pornografisi

Theodor Adorno, Minima Moralia

Max Horkheimer, Akıl Tutulması

John Berger, Görme Biçimleri

Merleau-Ponty, Algının Fenomenolojisi

Susan Sontag, Fotoğraf Üzerine

Jean Baudrillard, Simülasyon ve Simülakrlar

İrem Aydın

irem-aydin@hotmail.com

Yazarın öteki yazıları için tıklayınız.