İspanyol Sineması - Yakın ve Uzak: Her On Yıl İçin Bir Film

Pera Film, İstanbul Cervantes Enstitüsü işbirliğiyle düzenlediği Yakın ve Uzak: Her On Yıl İçin Bir Film adlı programı, altı filmlik bir seçkiyle izleyicileri İspanyol sineması tarihinde bir yolculuğa çıkarıp bellekleri tazeliyor.

1950′lerle başlayıp 2024′lerde son bulan yolculuk, İspanyol kültür ve sinemasının yenilikçi ve sıradışı yanlarını gözler önüne seriyor.

Filmlerin her biri, dönemlerini en özgün şekilde yansıtan ünlü yapıtlar.

Hoşgeldiniz Bay Marshall

Yönetmen: Luis García Berlanga
Oyuncular: José Isbert, Manolo Morán, Lolita Sevilla
1952, 75′, siyah-beyaz
İspanyolca, Türkçe altyazılı

Zeka dolu, çok katmanlı ve sarsıcı Hoşgeldiniz Bay Marshall, İkinci Dünya Savaşı sonrasında bir Kastilya köyünde, Avrupa Kalkınma Programı’nı (Marshall Planı) sunmak üzere Amerikalıların geleceği haberiyle çalkalanan köyde yaşanan entrikaları anlatır. Film, İspanyol sinema tarihinde bir dönüm noktasıdır. Berlanga’nın yanısıra Juan Antonio Bardem ile mizahçı Miguel Mihura’nın imzasını taşıyan filmde, valinin tüm adamlara geleneksel Endülüs kostümü giydirmesi ve kadınları da Flamenko dansçıları kılığına sokmasıyla, İspanyol konukseverliğine övgü gibi başlayan hikaye silik köylülerle beceriksiz liderlerine dair hain ve eleştirel bir güldürüye dönüşür. Jüri üyesi Edward G. Robinson’ın anti-Amerikan yaklaşıma ilişkin eleştirisi nedeniyle filmin Cannes’da ödül kaçırması da ironiktir.

Arı Kovanının Ruhu

Yönetmen: Victor Erice
Oyuncular: Ana Torrent, Isabel Tellería, Fernando Fernán Gómez, Teresa Gimpera, Queti de la Cámara
1973, 99′, Renkli
İspanyolca, Türkçe altyazılı

Victor Erice’nin bu büyüleyici güzellikteki filmi, sinema tarihinin en unutulmaz çocuk performanslarından birini de içeriyor. 1970′lerin en büyük İspanyol filmi olarak alkışlanan, görsel açıdan son derece zarif bir “uyanış şiiri” olan bu Erice filmi, 1940′ların ilk yıllarında, İspanya İç Savaşı’nın yankıları taşrada hala duyulurken, küçük bir Castilla köyünde geçiyor. Bu tam anlamıyla kırsal atmosferde, altı yaşındaki Ana, belediye binasında gösterilen James Whale’in Frankenstein’ına gittiğinde alternatif bir efsane ve hayal dünyasına giriyor ve bu deneyim, küçük Ana’nın çevresi hakkındaki algısını, gerçekliğe kendi yaratıcı amaçları için biçim verme yetisini sonsuza dek değiştiriyor.

Kim Olduğunu Biliyorum

Yönetmen: Patricia Ferreira
Oyuncular: Miguel Ángel Solá, Ana Fernández, Roberto Enríquez
2000, 100′, Renkli
İspanyolca, Türkçe altyazılı

Akıl hastanesinde görev yapan psikiyatrist Paloma, Mario adında bir hastayla çalışmaya başlar. Kısa ve uzun dönem hafızada bozukluklara yol açan Korsakov Sendromu’na tutulmuş olan Mario, 1977 yılından önce başına gelmiş hiçbir şeyi hatırlayamamaktadır. Geçmişini hatırlaması için adamla birlikte uğraş veren Paloma, Mario’yla gitgide yakınlaşır. Ancak bir gün hastaneye Mario’yu arayan silahlı bir grup adam gelir ve kadın, adamın hatırlayamadığı yaşamın sandığından daha karanlık ve tehlikeli olabileceğini fark eder.

Viridiana

Yönetmen: Luis Buñuel
Oyuncular: Silvia Pinal, Francisco Rabal, Fernando Rey, Margarita Lozano
1961, 90′, siyah-beyaz
İspanyolca, Türkçe altyazılı

İspanya’da yasaklanan ve Vatikan tarafından kınanan film, Luis Buñuel’in başyapıtı olarak kabul edilir ve cüretkar imgelemiyle bir sefiller şöleni resmedilir. Rahibe adayı Viridiana, Katolik ilkelerine bağlı kalmak adına var gücüyle çabalar, ancak şehvet düşkünü dayısı ve yoksullardan oluşan tuhaf bir grup onu idealizminin sınırlarıyla yüzleşmek zorunda bırakır. 1961 Cannes Film Festivali’nde Altın Palmiye ödülünü kazanan Viridiana cüretkar bir yapıt olma özelliğini günümüzde de koruyor.

Masum Azizler

Yönetmen: Mario Camus
Oyuncular: Alfredo Landa, Terele Pávez, Belén Ballesteros
1984, 107′, Renkli
İspanyolca, Türkçe altyazılı

1960′ların Franco dönemi İspanyasında toplumun farklı kesimlerinin acı gerçeklerini gözler önüne seren düşük tempolu bu uzun hikaye, varlıklı bir aristokratın mülkünde çalışıp didinen yoksul bir ailenin hakkında. Bu küçük ailenin reisi olan Paco huysuz efendilerini memnun etmek için sürekli çabalar; bir yandan da onlara kuş avlamayı öğretir. Karısı Régula da Paco gibi itaatkardır. Ailenin diğer fertleri ise, dilsiz ve sakat bir kız, askerlik görevini yerine getirmek için uzaklarda olan bir oğul ve akli dengesi yerinde sayılmayan Azarias amcadır. Kayıtsız ve şuursuz bir tavırla, aileyi avladığı hayvanlardan pek de farklı görmeyen efendi Señor Iván (ile bu kişiler arasında bir zıtlık söz konusu. Alfredo Landa ve Francisco Rabal filmdeki rolleriyle 1984 Cannes Film Festivali’nde ödüle layık görüldüler ve “En İyi Aktör” ödülünü paylaştılar.

Astronotlar

Yönetmen: Santi Amodeo
Oyuncular: Nancho Novo, Teresa Hurtado de Ory, Juan Motilla
2003, 86′, Renkli
İspanyolca, Türkçe altyazılı

Görsel yeniliklerle dolu bu sıra dışı film orta yaşlı eroin bağımlısı Daniel’ın tuhaf detoksifikasyon sürecini anlatır. Psikiyatristler, “normal yaşama” yeniden kazandırılması için adama on aşamalı bir programı takip etmesini salık vermişlerdir. Tesadüf eseri yaşamına giren Laura adlı genç kız, adamın rehabilitasyonunda etkili olacaktır ve ikili arasında şaşırtıcı ve dokunaklı bir aşk filizlenir.

SanatLog Haber

sanatlog.com

Büyüleyici Bir Sinema Şöleni: Cría cuervos (Besle Kargayı)

Sinemanın çocuklara ve çocukluğa adadığı bir film de Cría cuervos (1976, Besle Kargayı)…

İlk döneminde neo-realist, 70’lerde Franco dönemi burjuvazisinin sinemasal tarihçisi, 80’lerde ise gösterişli müzikalleri ile dikkati çeken sinema dünyasının gözde isimlerinden İspanyol yönetmen Carlos Saura imzalı patetik, duygusal ve hüzünlü bir film Cría cuervos…

9 yaşındaki Ana’nın (Víctor Erice’nin El espíritu de la colmena – [1973, Arı Kovanının Ruhu] adlı başyapıtından da anımsayabileceğiniz Ana Torrent) gözünden ve bakış açısından ebeveynlerin dünyasına gizemli ve kederli bir yolculuk Cría cuervos…

Faşist General Franco dönemi burjuvazisinin çarpık ilişkilerini, sosyo-politik koşullarını ve İspanya İç Savaşı yıllarını kendine özgü anlatımıyla, siyasal-toplumsal bağlaşıklıklarıyla perdeye yansıtan Carlos Saura, hassaten 70’lerin ortalarında İspanyol aile yaşamını / toplumunu çok ince bir duyarlılıkla betimlemeye başlar. 1966’da yönettiği La caza (Av) burjuvaziyi derinlikli bir şekilde analiz ettiği bir filmidir örneğin. Bu film, Luis Bunuel’den esintiler de taşımaktadır. Bunu izleyen süreçte yönettiği La prima Angélica (1974, Kuzin Angélica) Elisa, vida mía (1977, Elisa Hayatım) ve Los ojos vendados (1978, Bağlı Gözler) adlı yapıtları da bu doğrultudaki yüksek kalibreli filmlerinden bazılarıdır. İspanya İç Savaşı’na adadığı ve bu karagaşada yitirilen insanlara baktığı Kuzin Angélica, tipik Saura filmlerinden biri olarak hem dönemsel bir fotoğraf çıkartan ve hem de ele aldığı kişilikleri eni konu inceleyen / araştıran bir başyapıttır. Saura’nın bu dönemde çektiği filmlerde başrolü çoğun karısı Geraldine Chaplin (Şarlo’nun kızı) üstlenmiştir. Cría cuervos’da da ikili bir rolde görüyoruz kendisini… Çapkın kocasının her türlü ihmaline göğüs germeye çalışmış mutsuz bir ev kadını ve de kızı Ana’nın gençliğini canlandıran bir yetişkin olarak. Chaplin, geride üç küçük kızını bırakarak bilinmeye göçecektir…

Carlos Saura bu kez derine inmeden, sadece betimlediği ailelerdeki erkekleri ordu figürleri olarak göstermeyi seçiyor; çünkü olan-biten bir çocuğun bakış açısından aksettiriliyor. Chaplin’in kocası da bir rütbeli ordu görevlisidir. Politik anlamda veya iktidar temsili açısından direkt bir vurgu olmasa da bu asker ailesinde mutsuzluk ve sevgi epey uzaklarda bulunmaktadır. Eşi Chaplin’i birçok kereler aldatan adam, bütün kadınların vücudunu arşınlayan bir gezgindir adeta… Chaplin cephesinde ise hastalık, sanki toplumsal bir çürümüşlüğün istiaresi gibidir. Politik arenada ve dış dünyada süregiden egemenlik ve güç savaşları, aslında çekirdek birimde, aile yaşamında da devam etmektedir; farklı yansımalarla, farklı görüngülerle. Bu minvalde Cría cuervos’da izlediğimiz ailelerin özellikle kadınları anaç ve fakat kırılgan, yalnızlık içinde, dolu birer fişek gibidirler. Kimi yanlış evlilik yapmıştır, kimisi eşinden memnun değildir, kimisi de başka birini sevmektedir. Aile kavramı “arıza”lıdır bu filmde.

Bu kırılgan ve içe dönük manzaranın ortasında çocuklar vardır… Cría cuervos’da çocukluk bir keşif dünyasıdır öncelikle. Ana’nın en yaralayıcı keşfi kelimenin ilk anlamıyla trajiktir: Annesinin ölümünün ardından babasını başka bir kadınla yatak odasında görecektir. Bu elbette travmatik bir keşiftir; ama daha da travmatik olanı, ileride bu sahneyi teyzesine anlattığında teyzesi ona inanmayacaktır. Çocuğun sahneden uzağa fırlatılmasıdır bu; yani ebeveynlerin sözde gerçek dünyalarının yanılsamalı sahnesinden uzağa fırlatılış…

Öteki travmatik boyut da oldukça ilgi çekicidir. Ana, bu olayın ardından yaşadıklarına, davranışlarına ve edimselliğine bakılırsa, ısrarla “baba imgesi”nden uzağa, “anne imgesi”ne tutunur. Kız çocuklarının babalarına cinsel olarak yakınlık duyması olarak özetleyebileceğimiz “elektra karmaşası” geçerli değildir burada. Doğrusu, böyle bir özdeşleşimin yaşanıp yaşanmadığı bile kuşkuludur. Yalnız dikkati çeken nokta, Ana’nın, annesinin görüntüsünü defalarca rüya ve hayal kanalıyla çoğaltmasına rağmen, babasına yönelik herhangi bir ilgi duymamasıdır; babasına sevgi duyup duymadığı dahi kuşkulu ve belirsizdir. Babasını başka bir kadınla cinsel eylem halinde görmesi “şok”un motive edici başat elementidir. Ki aslında bu “sahne”yi ne denli alımlayıp alımlamadığı da sorunsallaştırılabilir; fakat hizmetçiye “Senin kocaman göğüslerin var, onları bana gösterir misin?” diye sormasına bakılırsa, Ana, cinsellik hakkında öyle veya böyle, az veya çok bilgiye sahip bir çocuk gibi görünmektedir ve elbette bir çocuğun keşif ve merak duygusudur bu… Ayrıca ayna karşısında kardeşleri ile makyaj yapması, bir hanımefendi gibi müzik dinlemesi, kardeşleriyle tiyatral bir gösteri sergilemesi ve dans etmesi vb. yetişkin rolüne öykündüğü izlenimini kuvvetlendirmektedir. Bu doğrultuda, Ana’nın, baba imgesini tamamen geri plana ittiğini, bunun boşluğunu da annesi ile özdeşleşerek doldurduğunu iddia edebiliriz. “Baba mitinin erken çöküşü”dür bu. Ana, giderek annesine daha da arzulu bir şekilde bağlanacak, uykusundan uyanıp da karşısında annesini görmediğinde “Anne! Anne!” diye bağırıp ağlayacaktır. Filmin sinemasal doruklarından biri de Ana’nın ağladığı bu dokunaklı sahnedir.

Yukarıda, filmdeki erkek-figürlerin ordu görevlisi olduğunu söylemiştik. Çocukların ebeveynleri taklit edişi de bu detay üzerinde biçimlenir. Üç kız kardeş, kendi aralarında bir tiyatro oyunu sahneye koyarlar. Kız kardeşlerin en büyüğü, başına bir asker şapkası takarak “erkek” rolünü üstlenir. Ana onun şirret ve geveze karısı, en küçükleri ise hizmetçi rolündedir. Ana’ya göğüslerini gösteren şişman hizmetçinin varlığını anımsarsak, kız kardeşlerin tiyatral gösterisinin aslında kendi aileleri ile ilintili olduğunu anlamakta gecikmeyiz. En büyük kız kardeş “erkek” rolüne bürünerek aslında babasının yerine geçmiştir. Hiç şaşılmayacak ölçüde ve doğal olarak Ana da annesinin kimliğine bürünür. (Ana’nın annesini ne denli içselleştirdiğinin en belirgin ikinci kanıtıdır bu.) Bu, tiyatronun ortasında hafifçe gülümsemekten de geri durmadıkları alaycı bir gösteridir. Evli çift, odanın ortasında ağız kavgası etmektedir. Hizmetçileri de hemen yanı başlarındadır. Çiftin kavgası rutindir; çünkü her zamanki gibi ilgisizlik üzerine inşa edilmiştir. Bu kavga, en doğal haliyle anne-babalarının alışkın oldukları geleneksel tartışmalarının ironik bir izdüşümüdür. Anneleri, babalarına yine ilgisizlikten duyduğu sıkıntısını dile getirip yakınmakta, babaları da kendisini savunmaktadır… Yetişkin dünyasını reddediş sembolü olarak bu tiyatral sahne önemlidir. Özellikle çiftin repliklerini dillendirirlerken gülümsemekten geri durmamaları (ki ciddi bir tartışmanın figürleridir ve normal olarak suratlarının da asık olması gerekiyordur) alaycı karakterlidir.

Madalyonun öteki yüzü de başlı başına trajiktir. Çünkü çocukların sadece oyun olarak gördükleri / algıladıkları ebeveyn kavgası, aslında tükenmiş, sevgisiz ve ruhsuz bir evliliğin parametrelerini sunmaktadır. Bir kez daha çocuk-ebeveyn dünyası tam ortadan ikiye ayrılır… Büyüklerin algıladıkları ile küçüklerin onların yaşamlarını görme biçimleri kesin çizgilerle birbirinden ayrılmaktadır. Modern toplumda ekonomik sürecin içerisinde yer bulamayan kadın, eve kapatılmıştır adeta. Erkek burada da yine ekonomik anlamda erk sahibidir. Buna paralel olarak da hem ev yaşamında hem de toplumsal yaşamda birinci plandadır. Saura’nın erkek figürlerini özellikle bu nedenden dolayı ordu bireyleri olarak seçtiğini düşünüyorum. Faşist ve militer strüktür içerisinde kadının her daim erkeğin gerisine konumlandığını söylemeye bilmem gerek var mı? Gerçi belirgin bir şiddet ve erk ve üstünlük kurma yansıtılmasa da, kadın-erkek rollerini çarpıştırma olmasa da, görünüş ve aile içerisinde konumlanış haliyle bu tarz bir “okuma”yı zorunlu kılmaktadır. Aslında şiddetin rengi düpedüz psikolojiktir burada. Fiziksel olarak faşizan şiddet iktidar arenasında ve bunun doğla sonucu olarak politik cehpede soluma imkanı bulsa da aile ortamında bunun yansımaları daha çok psikolojik düzeyde seyretmektedir.

Kadın ise erkeğin gölgesidir her zamanki gibi… İtalyan sinemacı Ettore Scola’nın 1977’de çektiği Una giornata particolare (Özel Bir Gün) filminde kadın (Sophia Loren) bütünüyle ev hapsi yaşayan, çocuk bakan, mutfakta vakit öldüren bir figürdü. Faşist iktidarın gölgesinde eşcinsel kimliğini bastırmak zorunda kalan erkek (Marcello Mastroianni), aynı zamanda iş yaşamından da dışarı fırlatılıyor, toplumsal nefretin kurbanı oluyordu. Faşist iktidar, farklı kimlikleri bastırıyor, değişik olanı “ötekileştiriyordu.” Ama temelde Scola’nın filmi 2. Dünya Savaşı İtalya’sını fon almış ve daha “erkeksi” bir manzara sunmuştur. Carlos Saura ise faşizan düsturun egemenlik kurma biçimlerini daha çok simgesel düzeyde betimlemeyi denemiştir, diyebiliriz. Cría cuervos’da, en basit haliyle, “erkek”, “kadın”ı salt bir arzu nesnesi olarak algılamakla birlikte; yanı sıra kadınlık formunu ikinci sınıf bir yaşam alanına hapseder. Modernizasyonun ikiyüzlü bir yansımasıdır bu. Nedeni basit. Politik ortamdan, ekonomik yaşamdan, iktidar katmanından, toplumsal arenadan uzağa fırlatılan kadın; doğal olarak aile yaşamından da uzağa itilmektedir… Faşizm, yok olup gitse bile, kırıntıları uzun süre yaşayabilmektedir. En büyük tehlike sanırız ki budur. Kuşaktan kuşağa, yani ailenin zincirleme soy aktarımı ile beraber, faşist ahlak ilkeleri de bir sonraki soya transfer edilmektedir. “Faşizmin burjuvazinin bir hastalığı” olarak yaygın görüşü tehlikenin boyutlarını en çarpıcı biçimde dile getirmektedir.

Yetişkinlerin dünyasına ikinci bir sızma da Ana’nın, babasının kendisine verdiği bir silah üzerine çıkan tartışmada gizlidir. Ana, elinde babasının silahıyla teyzesinin odasına girer ve sert bir tepki ile karşılaşır. Bu sahnenin de önemi büyük. Teyzesinin yanında bir adam vardır ki bu adam, Ana’nın babasının yatak odasında gördüğü kadının kocasıdır! İkili, birbirlerini sevdiklerini söyleyerek girift bir ilişkiler ağını anlamamızı sağlarlar. Çok çok önce söylenmesi gereken aşk sözleri ya da geç itiraf edilen sevgi kırıntılarıdır bunlar. Ana’nın sahnedeki rolü ise yine çarpıcı derecede ilginçtir. Daha evvel, babasını bir kadınla gördüğünü söylediğinde ona kimse inanmamış, ciddiye almamıştı; şimdi de yine ebeveynlerin sahnesinden sert bir tokatla uzağa fırlatılacaktır. Gözyaşları içinde sahneden uzaklaşır Ana. Artık “babanın gölgesi”nden bütünüyle sıyrılmış gibidir. Babanın erkeklik simgesi “silah” elinden alınmıştır çünkü.

Ana’nın “düş dünyası” (filmde düşler, travmatik derecede özlem duyulan “geçmiş zaman”la alakalıdır) ile “gerçek dünya” arasındaki farkı ayırt edemediği anlar da vardır. Carlos Saura büyülü bir gerçekçilikle yansıtır bunu ve işin açığı bunlar sinema adına çok zevkli dakikalardır. Sözgelimi Ana’nın buzdolabının kapağını üç kez açışını görürüz bir leitmotif olarak. Ayrıca teyzesinin sütle dolu bardağına fare zehri koyar Ana. Gece biter, sahah olur ve teyzesinin sesini işitir işitmez yorganın altından kafasını uzatarak onu şaşkınlıkla süzer… Hangisi gerçekti? Hangisi rüya? Veya hayal?

Yanı sıra kardeşleriyle saklambaç oynarken birdenbire geçmişe gider ve babasını bir kadınla öpüşürken röntgenler Ana. Teknik olarak flash-back’ler aynı sahne içerisinde belirir ve “şimdi”den “geçmiş”e handiyse habersizce götürülürüz. Theo Angelopoulos sinemasında çarpıcı bir biçimde birçok kez karşımıza çıkan ve uzun plan sekanslarda “geçmiş” ve “şimdi”nin aynı sahnelerde buluşturulması gibi, Saura bu sahnelerde oldukça başarılıdır… Bu sahneleri de baba imgesinin çöküşü / yerinden oynaması mitosu ile ilişkilendirebiliriz. Demek ki Ana’nın baba imgesinden duygusal olarak kopuşu aslında daha da gerilere gitmektedir. Henüz bu dönemde annesi ölmemiştir mesela… Saura’nın bu sahnelerle ilgili olarak ikinci başarısı da şudur: İlk olarak Ana’nın gözünden geçmişe götürse de bizi, aynı zamanda annesini de sahneye dahil ederek “çift bir bakış”la bir taşla iki kuş vurur. Böylelikle, annenin kuşku dolu dünyasını da göstermiş olur. Ve şu: Film bir “başyapıt” sıfatı kazanır… Teşekkürler Saura…

Yazan: sinefil78 (Hakan Bilge)

hakan@sanatlog.com

Jeanette’nin 74’ün hit İspanyol şarkılarından biri olan “Porque te vas” eşliğinde üç kız kardeşin odalarının pistine çıkarak dans etmeye başladıklarında plaktan işitilen şarkıyı (aynı zamanda bitiş jeneriğinde de çalıyor) dinlemek için:

Jeanette - Porque te vas (Sağ tıklayıp hedefe farklı kaydet’e basarak bilgisiyarınıza indirip dinleyebilirsiniz.)